Ritueel Geopend, participatief ontwerp in het winkelcentrum

Aanleiding:
Hoe winkeliers met hun eigen rituelen en achtergronden werken aan een leefbaar wijkwinkelcentrum

De Drieslag is ‘het centrum’ van van de Arnhemse wijk Malburgen. Bezoekers en winkeliers ervaren dat het winkelcentrum ‘achteruit gaat’. Er is criminaliteit en mensen voelen zich ’s avonds niet veilig. Winkeliers zijn niet formeel georganiseerd en onduidelijkheden over eigendommen in de publieke ruimte. Hierdoor blijven investeringen van gemeente Arnhem in de openbare ruimte uit.

Het winkelcentrum verloederd zo verder. Winkeliers, inwoners en bezoekers zijn teleurgesteld omdat zij zich niet gezien voelen. Hoe kan deze negatieve spiraal worden omgedraaid? Hoe kunnen de betrokkenen samen en zelfstandig werken aan de leefbaarheid van dit gebied?

Kennismaken:
Een dagje vakkenvullen als kennismaking

Het team van Bureau Ruimtekoers dook het winkelcentrum in samen met maker, antropoloog en kunstenaar Tina Lenz. En vanaf het begin was het een match. Tina startte met veldwerk en bracht op die wijze het winkelcentrum in kaart. Ze werkte als vakkenvuller, deed al haar wekelijkse boodschappen en ging met enige regelmaat naar een van de drie kappers. De winkeliers én Tina raakten vertrouwd en persoonlijke motivaties en waarden van de winkeliers werden tastbaar. Ook met de Photovoicemethode waarbij winkeliers twee weken lang met een wegwerpcamera voor hun belangrijke momenten en symbolen fotograferen als antwoord op een vraag die zij zichzelf stellen.

Het winkelcentrum in kaart

Vanuit die waarden, behoeften en dromen bracht Tina het winkelcentrum in kaart op een totaal andere wijze dan voorheen is gedaan. Niet met cijfers en ontwikkelplannen, maar vanuit persoonlijke overwegingen en bijdragen. Vanuit een menselijke maat werd een culturele context zichtbaar. Het authentieke karakter van het winkelcentrum werd op deze manier zichtbaar en getoond waarmee iedereen werd betrokken bij de volgende stappen.

Zo werd het duidelijk dat het winkelcentrum een verzameling is van allerlei verschillende culturen, personages en rituelen die samen komen in de Surinaamse toko, Turkse bakker, Hollandse groenteboer, Marokkaanse slager, Indonesische en Poolse supermarkt. Deze diversiteit is een kracht! Want waar in Nederland vind je deze samenstelling nog zo bij elkaar?

Samen maken:
Een rite de passage met vlaggen

De persoonlijke verhalen en beelden uit het veldwerk werden verzameld en vormgegeven in een identiteitsvlag met een overgangsritueel. Een ‘rite de passage’ is een ritueel dat de verandering van sociale status in drie fases markeert: afscheid, transitie en re-integratie. De term ‘rite (vaste gewoonte) en ‘passage’ (overgang) werd geïntroduceerd door de Franse antropoloog Arnold van Gennep in 1909.

Identiteitsvlaggen

De winkelier besluiten tijdens het veldwerk van Tina om direct ook zelf aan de slag te gaan. Aan de puien van de winkels hangen vlaggenstokhouders, maar die worden niet gebruikt. Tina en de winkeliers ontwerpen en maken vlaggen die samen een eenheid vormen, maar die iedereen persoonlijk invult. De vlag is zo een presentatie van hun waarden en behoeften. Tina en de winkeliers staan letterlijk zij aan zij, ín de winkel, om de vlaggen te ontwerpen.

Presentatie van de vlaggen en het maakproces

En het resultaat mag er wezen! Aan het einde van zes maanden werken op Winkelcentrum de Drieslag presenteren Tina en de winkeliers hun vlaggen aan het publiek. Ook vind er die dag een presentatie plaats van een expositie die Tina heeft gemaakt met foto’s van haar veldwerk. De expositie hangt in de publieke ruimte en is gelijk een feest der herkenning! Iedereen ziet zichzelf terug!

Delen van de methode met professionals

De aanpak heeft geleid tot impactvolle resultaten (zie verderop). Tina en het team van Ruimtekoers besloten om de werkwijze van Tina te delen met professionals tijdens een inhoudelijke workshop in samenwerking met Ontwerp Platform Arnhem (OPA). In de winkel van David, Toko Indrajaja, kwamen tientallen professionals uit Nederland samen om met Tina een Workshops Culture Sensitive Design te volgen, met het winkelcentrum als speelveld.

Samen evalueren:
Veel enthousiasme om samen aan de slag te gaan!

De presentatie van het proces en de rite de passage toonde de energie die was losgekomen. Want de winkeliers zette gelijk hun schouders eronder. Met de eerste collectieve kortingsactie in jaren werden inwoners van de wijk uitgenodigd om de Drieslag te bezoeken en zo de winkeliers tijdens de Coronapandemie een hart onder de riem te steken. 7.000 kortingskaarten werden verstuurd met de wijkkrant en de actie kon rekenen op groot enthousiasme.

Samenwerken aan nieuwe initiatieven

Dit project was de start van het nieuwe collectief ‘Aan de Drieslag!’. Gemeente Arnhem, winkeliers en inwoners zetten nu gezamenlijk de schouders onder Winkelcentrum de Drieslag. Ontwikkelplannen voor het gebied worden in samenspraak met inwoners, winkeliers en gemeente gemaakt. En de winkeliers hebben nieuwe initiatieven ontplooid zoals het vieren van het nieuwjaarsfeest Norooz, een zomerse picknick, een vergroening van het Winkelcentrum én een groot wijkdiner voor alle inwoners.

Publicatie Ritueel Geopend

Tina en het team van Bureau Ruimtekoers schreven samen een publicatie over hun werkwijze en bevindingen. Daarin reflecteren zij op hun proces en impact en gebruikte ontwerpmethoden.

Resultaten en volgende stappen

In 15 weken veldwerk heeft Tina Lenz 12 winkeliers duurzaam betrokken bij de eigen leefomgeving. Andere partijen zoals gemeente Arnhem zijn aangesloten door Bureau Ruimtekoers. Samen zijn 6 initiatieven doorontwikkeld en worden ontwikkelplannen gemaakt. Met dit project zijn 13.400 mensen bereikt via de presentaties en evenementen. Met het project Musea Cultura is Tina Lenz in samenwerking met Circus Andersom in 2021 begonnen inwoners nóg meer te betrekken. Bureau Ruimtekoers werkt nu samen met de winkeliers en gemeente Arnhem aan het formaliseren van de winkeliersvereniging. Aan de slag met deze positieve spiraal!