EN Bureau

Wat gebeurd er als creativiteit infiltreert in lokaal bestuur?

2020 Beeldende kunst Participatief ontwerp Ritueel Geopend Social Design

Het laatste decennium is niets minder dan tumultueus geweest, en vooral als we denken aan de afbraak van wat we altijd hebben genoten en beschouwd als de democratische samenleving in de Westerse wereld. Hoe gaan we daarmee om? Aly Westwoord schreed dit artikel en interview met Yosser Dekker

Onder leiding van kunstenaars, ontwerpers, musici en performers nodigt Ruimtekoers creatieve beoefenaars uit om een jaar lang deel te nemen aan een verblijf en onderzoeksproject om de stad te verkennen en programma’s te ontwikkelen die, op verschillende manieren, de lijn van het discours tussen het stadsbestuur en de lokale bewoners weer in synergie brengen. Yosser Dekker legt uit waarom het combineren van cultuur- en burgerparticipatie nu meer dan ooit zo belangrijk is.

Ruimtekoers is een vorm van burgerparticipatie die kunst, design en creativiteit in gelijke mate samenbrengt als een medium voor connectiviteit.

Het laatste decennium is niets minder dan tumultueus geweest, en vooral als we denken aan de afbraak van wat we altijd hebben genoten en beschouwd als de democratische samenleving in de Westerse wereld. Er is iets verschoven. Waar we ons vroeger meestal veilig voelden om nieuwe ideeën te uiten en gehoord te worden, is deze openheid langzaam maar zeker afgezwakt tot iets anders. Dit heeft ook geleid tot ideeën over een algemene toename van de maatschappelijke versnippering in verband met de globalisering, die dringende vragen oproept: Wat gaat er burgerlijk mis dat mensen en gemeenschappen zich met zoveel kracht tegen elkaar afzetten? Kijk maar naar de manier waarop mensen sinds het begin van de pandemie in het hele land verdeeld zijn geraakt. Versnippering van de gemeenschap als gevolg van een gebrekkige communicatie is een reden tot bezorgdheid, en veel mensen grijpen misplaatst naar sociale-mediaplatforms als uitlaatklep voor hun frustraties. Kijk alleen al naar de hoeveelheid protest in de afgelopen anderhalf jaar, om nog maar te zwijgen van de aanzienlijke toename van plunderingen en burgerlijke onrust die zijn oorsprong vindt in samenzweringen en wordt aangewakkerd door extreemrechtse politiek. Als mensen geen uitlaatklep hebben, wenden ze zich vaak tot de enige platforms die ze kennen en waar ze een gevoel van agency, dat wil zeggen controle, over hebben. Ongereguleerde platforms zoals Twitter en Instagram. Wat we hiervan kunnen leren is dat er behoefte is aan een meer inclusieve en tegemoetkomende ruimte waar feedback uit de gemeenschap kan worden gehoord en kan worden gekanaliseerd in creatievere oplossingen, als een manier om de gemeenschap weer met elkaar te verbinden. Ruimtekoers festival in Arnhem houdt dit specifieke gemeenschapsactivisme in de kern, door de lokale bevolking uit te nodigen om niet alleen van het festival te genieten, maar ook om agency te genereren door deel te nemen aan de vorming ervan.

Ruimtekoers – waar cultuur- en burgerparticipatie samenkomen

Ontwerpend onderzoeker, programmamaker (en civiel technisch ingenieur) Yosser Dekker zag deze kloof en dat inspireerde tot de ontwikkeling van een blauwdruk voor een festival dat sociale connectiviteit via kunst en design centraal stelt. Ruimtekoers is meer dan een festival, het faciliteert ook een begeleidend sociaal onderzoeksprogramma dat de relatie tussen burger, beleidsmakers én kunstenaar of ontwerper onderzoekt die wordt ervaren in een stad en haar diverse gemeenschappen. Terwijl de meeste culturele organisaties zwaar te lijden hebben gehad onder de pandemie, heeft Ruimtekoers zijn inspanningen gericht op het belang van bewustzijn voor sociale interactie en wat dit kan betekenen voor onze toekomst. Hoe is deze organisatie tot stand gekomen? Wij spraken met Yosser Dekker over de ontwikkeling van Ruimtekoers en wat het nu is geworden.

Tijdens het bijwonen van bijeenkomsten waar de lokale bevolking werd uitgenodigd om mee na te denken over ruimtelijke ingrepen, realiseerde Yosser zich dat de inwoners helemaal niet echt vertegenwoordigd waren. “Het probleem met burgerparticipatie is dat het erg saai is, en erg onuitnodigend. De onderwerpen zijn taaie kost, in de zaal zitten vaak dezelfde type mensen die toch al zijn aangesloten en wiens mening toch al wordt gehoord. Ik maak wel eens het grapje, ‘burgerparticipatie is met altijd maar dezelfde vier mensen onder een systeemplafond met lauwe koffie’. Het is een grapje, maar ook een beeld wat velen zullen herkennen. Het probleem daarmee is dat het nooit een duidelijke afspiegeling van de diverse bevolkingsgroepen is die een gemeenschap vormen.”

Deze ervaringen bewees dat er veranderingen in het systeem moesten worden aangebracht. Yosser was afgestudeerd als ingenieur en werkte voor een gemeente in het midden van Nederland. Daar merkte hij dat die gemeente beloftes deed die later niet werden nagekomen. Dit bracht hem ertoe zijn baan op te zeggen en zich te richten op meer creatieve bezigheden, waarbij hij zich kon verdiepen in het verbeelden van oplossingen voor de zaken die hem dwars zaten in de infrastructuren van wijken en steden. Toen hij zich ging verdiepen in ontwerpend onderzoek, ontstond er de mogelijkheid om alle projecten die Yosser sindsdien organiseerde grondig te evalueren en onderzoeken. Het werd duidelijk dat deelname van inwoners en beleidsmakers aan culturele activiteiten –  die een duidelijke link hebben met het oplossen van vraagstukken in de lokale infrastructuren – een keerpunt was. Deze methodologische en artistieke aanpak zou een ontbrekende schakel kunnen zijn binnen stadsbesturen en burgerparticipatie. Yosser vroeg zich af wat er zou gebeuren als zowel burgerparticipatie als cultuurparticipatie in één organisatie zouden worden samengebracht. Het idee om steden te verbinden door middel van creatieve activiteiten heeft de laatste jaren vooral in Nederland een grote vlucht genomen, met organisaties als RAUM in Utrecht die vergelijkbare aspiraties hebben. Ruimtekoers functioneert op een aantal manieren die elkaar beïnvloeden, door onderzoek naar gemeenschapssystemen, maar tegelijkertijd door het creëren van toegankelijke evenementen die open zijn voor het publiek en hen uitnodigen om mee te denken.

“Er is zo veel onderzoek gedaan naar de effecten van cultuurparticipatie. Deelnemers ervaren meer zelfvertrouwen en veerkracht. Samen kunst maken zorgt ervoor dat je sociale en creatieve competenties ontwikkelt, het maakt je mondiger en je kunt beter je mening delen. Echter, cultuurparticipatie an sich is erg conservatief, het belangrijkste doel van de sector is dat mensen vooral mee moeten doen. Ik zou een stap verder willen zetten; is het mogelijk dat we door middel van cultuurparticipatie ook maatschappelijke vraagstukken met elkaar aangaan? Dat we daadwerkelijk samen zoeken naar oplossingen voor problemen die zich afspelen in de leefomgeving van deelnemers? Dat betekent dat inwoners en beleidsmakers samen deelnemen via cultuurparticipatie. Dan wordt het een vorm van burgerparticipatie. Wanneer je burgerparticipatie combineert met kunst- en cultuurparticipatie, vullen beide elkaar aan en versterken ze elkaar. Op die manier krijgt cultuurparticipatie ook een diepere laag van betekenis, en wordt burgerparticipatie een stuk toegankelijker, voor iedereen”.

 

Ruimtekoers – een nieuwe vorm van situationisme

Dit alles in overweging nemend, is wat Ruimtekoers eigenlijk wil doen “kunst terugbrengen in de maatschappij”. Hoewel kunst en design historisch gezien een belangrijke rol hebben gespeeld in de ontwikkeling van samenlevingen, is het langzaamaan los komen te staan van het dagelijks leven van de meerderheid in de Westerse wereld. Dit was een centraal aandachtspunt van de relationele esthetiek beweging in de jaren ‘90, het situationisme en happenings in de jaren ‘60, en veel sociaal progressieve creatieve bewegingen van het begin van de 20e eeuw. Kunstenaars van de dadaïstische, surrealistische en situationele bewegingen gebruikten kunstpraktijken die spontaniteit en irrationaliteit verkenden als een instrument voor evenementen – vaak theater en performance – als een manier om radicale ideeën te bevorderen en te begrijpen, relevant voor de context van het tijdperk en als een reactie op de soberheid van de vorige eeuw. Hoewel sommige van die avant-gardistische praktijken in de hedendaagse context misschien abstract lijken, is het belangrijk te begrijpen dat de tijd waarin ze werden gemaakt opriep tot radicaal gedrag dat vrijheid bevorderde. In de jaren negentig was de relationele esthetiek een reactie op de voorgaande decennia waarin esthetiek en overdaad voorop stonden. Relationele kunst bood de mogelijkheid om de sociale interactie als kunstvorm in kaart te brengen en te ondersteunen, en om van de particuliere sector die de moderne kunstscene was geworden, over te stappen op een kunstvorm die door de bredere gemeenschap werd aangestuurd.

Vandaag biedt Ruimtekoers niet zo’n ander model aan, maar beschouwt het de waarde van creativiteit als een stap verder aangepast door de nadruk te leggen op toegankelijkheid. Yosser merkt op:

“In ons dagelijks leven spelen waarden als efficiëntie en nut de hoofdrol. Kunst speelt daarin eigenlijk geen rol meer, het is afstandelijk geworden, nog steeds in ontwikkeling, en heel kwetsbaarder. Alleen de beste kunstenaars of de mooiste instellingen komen vooruit, zij ontvangen financiering. Hun doel is de kunst, en de kunst alleen; publiek mag het beschouwen in musea of theaters. Daarmee is kunst niet meer te vinden op straat, het speelt geen rol van betekenis in het dagelijks leven van velen. Want alhoewel de musea zeggen dat ze er voor iedereen zijn, ik zie toch opnieuw altijd dezelfde type mensen daar rondwandelen. Kunst staat daarmee ver weg. Maar kunst heeft kracht, voor iedereen! Ik heb het dan niet per se over een Rothko aan de muur, maar over kunst op straat. Over muziek. Muziek doet iets met mensen. Het is een emotionele taal die iedereen kan raken. Waarom is muziek geen verplicht vak meer op school?”

Deze ontkoppeling is de reden waarom Ruimtekoers prioriteit geeft aan ’toegankelijke kunst’ als een manier om creativiteit terug te brengen in de gemeenschap als een noodzakelijk onderdeel van het leven van mensen. Creatieve gemeenschapsactiviteiten zoals muziek, weven, eten, je eigen thee zetten of je eigen kruiden kweken in je tuin zorgen voor een bredere gastvrije en vertrouwde ruimte. Hoewel de Ruimtekoers-programma’s gebruik maken van toegankelijke media, is er altijd de notie dat het evenement een “boodschap” geeft. Op deze manier heeft het de potentie om een kettingreactie te creëren — door deelname is er de mogelijkheid om in contact te komen met nieuwe ervaringen. Het gebruik van deze strategieën wil niet zeggen dat er geen moeilijke gesprekken worden gevoerd, maar het biedt een forum waar kunst een facilitator kan zijn in het samenbrengen van verschillende stemmen in een steunpunt van ervaringen, spreken en luisteren.

Design Antropologie – Ritueel geopend

Vorig jaar in 2020, was een van de meest significante voorbeelden van sociale experimenten en participatie wat Yosser en ontwerper Tina Lenz ‘design antropologie’ noemen. Design antropologie combineert toekomstgerichte ontwerpstrategie met antropologische theorie en culturele interpretatie, het verleden wordt gebruikt als een lens om de toekomst te verkennen. De belangrijkste functie van design antropologie in de context van Ruimtekoers is echter zelfvoorzienend empowerment.

Tijdens Ruimtekoers 2020 gebruikte design antropoloog Tina Lenz de locatie van Winkelcentrum De Drieslag als haar studio. Via haar project Ritueel Geopend leerde Tina in de loop van een jaar langzaam de lokale ondernemers kennen. De nieuw ontstane vriendschappen openden een actieve ruimte om de gemeenschap te verbinden, waar mensen hun stem konden laten horen. Dit gebeurde in de vorm van een nieuwe reeks vlaggen die door Lenz in samenwerking met de winkeleigenaars werden ontworpen en die een zeer symbolisch gebaar van gemeenschap waren. Hoewel elke vlag uniek was, stemden bijna alle ondernemers ermee in om ze met trots voor hun winkel te hangen. Daarnaast ontwikkelde Tina ook documentatie die ze samenbracht in een kleine tentoonstelling tijdens het festival, waarbij ze begeleidende workshops verzorgde in een intieme setting. Daarin gingen de ondernemers met het publiek en andere deelnemers in discussie over wat design antropologie is en wat het kan inspireren. De belangrijkste impact van design antropologie in dit geval is dat het de facilitering van een empowered gemeenschapsmodel ondersteunde in samenwerking met lokale ondernemers, dat zichzelf in stand hield met behulp van sociaal design als instrument.

Vóór Ritueel Geopend waren de ondernemers in de Drieslag minder verbonden, en het gebouw zelf was vervallen. De belangrijkste functie van antropologisch designonderzoek is dat mensen hun stem kunnen laten horen en samen oplossingen kunnen vinden voor problemen in de gemeenschap. Na Ruimtekoers voelden de winkeliers en ondernemers in winkelcentrum De Drieslag zich trotser op de plek waar ze werken, en meer geïnspireerd om hun ruimtes te onderhouden en te ontwikkelen, wat ertoe leidde dat ze zelf het initiatief namen om het winkelcentrum groener te maken. Onlangs, in 2021, hebben de Koerdische en Irakese ondernemers samen met de rest van de ondernemers in winkelcentrum De Drieslag een lentefeest georganiseerd, genaamd Norooz. Deze vooruitgang is een succesvol voorbeeld van hoe design op lange termijn een positieve verandering in een gemeenschap teweeg kan brengen.

Met programma’s in 2020 onder leiding van kunstenaars De Onkruidenier en modeontwerpster Pauline van Dongen werd bewustwording gecreëerd voor duurzaam leven en biodiversiteit door publieksparticipatie en workshops. “Bij de Onkruidenier of Zonnestof is de presentatie dat je als deelnemer echt deelneemt aan het maken van dingen en dat is het hele programma”. Met andere woorden, proces en een gestructureerde, maar vloeiende participatie worden de belangrijkste mechanismen voor het hele festival. Al deze voorbeelden uit het programma van Ruimtekoers 2020 laten zien hoe succesvol en waardevol creatieve activiteiten kunnen zijn voor een hechtere gemeenschap. Door het opzetten van een laagdrempelig lokaal platform kunnen maatschappelijke kwesties op een democratische en gereguleerde manier vanuit verschillende perspectieven worden verwoord. Het maakproces kan ook begrip kweken en een moment bieden om verwante verhalen en ervaringen te delen. Dit zorgt niet alleen voor een concreter idee van inclusiviteit, maar ook voor een breder bewustzijn en begrip van hoe een lokale gemeenschap er werkelijk uitziet.

Gezien deze voorbeelden en het werk dat Ruimtekoers al in Arnhem heeft gedaan, rijzen er talloze vragen: welke andere verbroken verbindingen tussen gemeenschappen en hun lokale overheid doen zich voor? En zou er meer aandacht kunnen worden besteed aan het samenbrengen van burger- en cultuurparticipatie als een werkelijk gebeuren? Is dit uiteindelijk de sleutel tot het helpen dichten van de kloven in de communicatie als een begin van genezing? Natuurlijk zijn dit de retorische vragen waarmee de meeste samenlevingen bekend zijn, maar zoals Yosser en Ruimtekoers met hun programma aangeven, lijken echte acties met meetbare resultaten de sleutel te zijn. Ruimtekoers wil een flexibele en reële blauwdruk creëren door middel van lokaal, locatiespecifiek onderzoek en samenwerking met gemeenschappen in vele steden, vergelijkbaar met het Arnhem Festival. Yosser Dekker en Pauline van Dongen zijn al begonnen met deze reis, door het uitvoeren van workshops, niet alleen in Nederland, maar ook in Italië, Australië en Mozambique en kijken ernaar uit om hopelijk projecten in al deze regio’s verder te ontwikkelen.

Voetnoten

  1. Regina A. List, Olga Kononykhina, and Jessica Leong Cohen, “CULTURAL PARTICIPATION and INCLUSIVE SOCIETIES” (, December 2016), https://rm.coe.int/cultural-participation-and-inclusive-societies-a-thematic-report-based/1680711283.
  2.  Nicolas Bourriaud, Nicolas Bourriaud : Relational Aesthetics. (1998; repr., Paris: Les Presses Du Réel, 2002).
  3.  “Design Anthropology,” Design Anthropology, accessed November 23, 2020, https://www.designanthropology.nl/en/design_anthropology/

Verdiep je in Ruimtekoers

Blijf op de hoogte van Ruimtekoers en de Akademie

Schrijf je in en ontvang zes keer per jaar de Ruimtekoers nieuwsbrief!

© 2023 Bureau Ruimtekoers

Algemene voorwaarden
Privacy statement